συνεργάτης: γιώργος Ζαπουνίδης

15843F8H67

ΚΕΝΤΡΟ ΑΠΟΤΕΦΡΩΣΗΣ ΝΕΚΡΩΝ ΚΑΙ ΑΠΟΤΕΦΡΩΣΗΣ ΟΣΤΩΝ

ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ

Η καύση των νεκρών :

Είναι γεγονός ότι ο θάνατος ενός οικείου προσώπου προκαλεί θλίψη στον στενό κύκλο των συγγενών του αποθανόντος. Το αίσθημα της θλίψης γίνεται πιο συγκεκριμένο κατά τη διαδικασία του αποχαιρετισμού του νεκρού και του πένθους που ακολουθεί. Δεδομένου ότι το πένθος δεν αφορά μόνο τις δύο πρώτες ημέρες που μπορεί να διαρκεί η διαδικασία του αποχαιρετισμού, αλλά μπορεί να επαναλαμβάνεται ως μνημόνευση, το προσωπικό στοιχείο είναι κυρίαρχο. Ο πόνος της απώλειας, οι αναμνήσεις και γενικότερα η σχέση της μνήμης των ζωντανών προς  τον νεκρό αλλά και τα συμβολικά αντικείμενα ή απομεινάρια του σώματός του που μεσολαβούν σε αυτή τη σχέση αποτελούν μια ρευστή, μη γραμμική και μη συνεχής διαδικασία.

Οι κοινωνίες διαχρονικά έχουν προσπαθήσει να οριοθετήσουν την διαδικασία  με την οποία αποχωρίζονται τα μέλη τους ως φόρο τιμής και μνήμης προς τον  νεκρό. Ο θάνατος, ενώ είναι καθολικός και ισχύει για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς, αποκτά και το νοηματικό χαρακτήρα του τέλους μιας παρουσίας, όπου η αποδοχή της απώλειας  από την κοινωνία  μεταφράζεται σε μια  διαδικασία, την οποία ονομάζουμε τελετή. Οι νεκρώσιμες τελετές είναι από τις πιο αρχαίες  και πρωτόγονες διαδικασίες της ιστορίας του ανθρώπου παρουσιάζοντας  διαφοροποιήσεις ανάλογα  τον τόπο, την εποχή, τον πολιτισμό, τις παραδόσεις και  την θρησκεία. Αν εξετάσει κανείς τα βήματα  αυτών  των  διαδικασιών-τελετών  ανεξάρτητα από το θρησκευτικό περίβλημα και τα όποια εθιμικά στοιχεία που προστίθενται κατά τόπους, θα διαπιστώσει ότι είναι σχεδόν τα ίδια από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Τα βήματα αυτά είναι τα εξής: (α) η πρόθεση περιποίηση του νεκρού και η ανάληψη δράσεων για την προσωρινή διατήρηση του σώματος, (β) ο θρήνος-μοιρολόι, (γ) η τελετή του αποχαιρετισμού, (δ) η εκφορά ή νεκρική πομπή προς τον τελικό αποχαιρετισμό, (Ε) η ταφή ή καύση αντίστοιχα και (στ) το περίδειπνο ή μετέπειτα, ο ‘καφές της παρηγοριάς’. Μια από τις πιο έντονες τελετές αποχαιρετισμού είναι η καύση του νεκρού και η μεταφορά της  τέφρας στο τεφροφυλάκιο ή κολουμβάριο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα τελευταία χρόνια η διαδικασία της καύσης έχει αρχίσει να διαδίδεται όλο και περισσότερο ανά τον κόσμο για λόγους πιθανόν, που αφορούν την οικολογική, οικονομική ή και προσωπική επιλογή του κόσμου.

Συγκεκριμένα στην Ελλάδα, γνωρίζουμε από τα αρχαιολογικά ευρήματα οι αρχαίοι έλληνες εφάρμοζαν και τον ενταφιασμό και την καύση ως πρακτικές κήδευσης. Ύστερα επικράτησε ο ενταφιασμός στον δυτικό κόσμο. Στην σύγχρονη Ελλάδα το θέμα της αποτέφρωσης  τέθηκε για πρώτη φορά το 1987, ενώ το 2006 επιτράπηκε στην Ελλάδα με την ψήφιση σχετικού νόμου η αποτέφρωση σε όσους το επιτρέπουν οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Εντούτοις δεν έχει προχωρήσει η υλοποίηση αυτής της νομικής πρόβλεψης καθώς παραμένει σε εκκρεμότητα το ζήτημα της χωροθέτησης και δημιουργίας κέντρων αποτέφρωσης. Οι προτάσεις  χωροθέτησης αφορούν την Αθήνα την Θεσσαλονίκη και την Πάτρα.

 

Τοποθεσία και περιγραφή:

Σε αυτό το σημείο θα προχωρήσουμε στην περιγραφή της πρότασης για το αποτεφρωτήριο Κ.Α.Ν. / Κ.Α.Ο. σχετικά με τη χωροθέτησή του στην πόλη της Πάτρας. Το Κέντρο Αποτέφρωσης Νεκρών και Αποτέφρωσης Οστών (Κ.Α.Ν./Κ.Α.Ο.Ν.) ενδέχεται ν’ αποτελέσει το πρώτο αποτεφρωτήριο στην Ελλάδα. Το Κ.Α.Ν. χωροθετείται στο νότιο τμήμα της πόλης της Πάτρας σε οικόπεδο κοντά στον ποταμό Γλαύκο ίσης  περίπου απόστασης από την ακτή και την περιφερειακή οδό Πατρών.  Το σχετικό οικόπεδο  από γεωμετρική άποψη είναι ένα τραπέζιο σχήμα, όπου η μικρή του πλευρά βρίσκεται ανατολικά και η μεγάλη προς τα δυτικά. Το δε μέγεθος του οικοπέδου αντιστοιχεί σχεδόν στο  μέγεθος ενός οικοδομικού τετραγώνου.

Κεντρική Ιδέα και βασικές συνθετικές αρχές :

Η λογική της σύνθεσης κινήθηκε γύρω από απλές φόρμες επιδιώκοντας ν’ αποδώσει την αίσθηση της απώλειας, του κενού και της απουσίας. Η κεντρική ιδέα βασίσθηκε στις απαιτήσεις του κτηριολογικού προγράμματος που  επέβαλε εκτεταμένους χώρους (αίθουσα τελετών, χώρος αποτεφρωτήρα κλπ) στο επίπεδο του ισογείου, με αποτέλεσμα ο σχεδιασμός  ν΄ αποδώσει την κατ επιφάνεια ανάπτυξη ( οριζόντια)  των κτηριακών όγκων. Η κεντρική ιδέα της σύνθεσης βασίστηκε στον σχεδιασμό των κτηριακών όγκων σε περιμετρική διάταξη λαμβάνοντας υπόψη  την τελετουργία και τα βήματα της πρόθεσης - τελετής – εκφοράς – καύσης και περίδειπνου, η οποία  διακόπτεται από το στοιχείο του νερού που συμβολίζει το όριο με την «άλλη πλευρά». Προς τούτο αναπτύχθηκε η τυπολογία του κτηριακού συγκροτήματος με το κυρίαρχο κτήριο  να τοποθετείται στο κέντρο του οικοπέδου. Η περιμετρική διάταξη των κτιριακών όγκων με την μεγάλη αίθουσα τελετών στο κέντρο κάνει αναφορά στις έννοιες της εστίας, του βωμού και της ενδιάμεσης κατάστασης του αποχαιρετισμού πριν την καύση. Το συγκρότημα τοποθετείται στο τοπογραφικό με απόκλιση από τον άξονα της ανατολής προς τον νότο κατά 15 μοίρες, παράλληλα δηλαδή με την βορεινή πλευρά του οικοπέδου. Η ροή και η στάθμευση των οχημάτων σε σχέση με την κατεύθυνση προς το κέντρο της πόλης προσέδωσαν οργανωτικό χαρακτήρα στην σύνθεση.

Δομή :

Η δομή που επιλέχθηκε είναι σύμμικτη από δομές οπλισμένου και προεντεταμένου σκυροδέματος, όπου απαιτούνται μεγάλα ανοίγματα δοκών, καθώς και μεταλλικών κατασκευών, ώστε να επιτρέπεται η διέλευση αγωγών και δικτύων από τα κενά των μεταλλικών δομών. Το κτιριακό συγκρότημα, όπως προαναφέρθηκε, διατάσσεται περιμετρικά της μεγάλης αίθουσας τελετών, που έχει ύψος επτά μέτρα με ορθογώνιους παραλληλεπίπεδους όγκους ύψους τεσσάρων μέτρων. Στη ανατολική όψη ένα μέρος του συγκροτήματος φτάνει το ύψος τον έξι μέτρων για να σημάνει τον χώρο του αποτεφρωτήρα και ακριβώς πίσω του βρίσκεται η καπνοδόχος ύψους δεκατριών μέτρων. Το συγκρότημα διαθέτει υπόγειο χώρο κατά μήκος της ανατολικής κεραίας με κλίμακα πρόσβασης από τον χώρο ελέγχου του αποτεφρωτήρα. Ο κενός χώρος που δημιουργείται περιμετρικά του κτιρίου δίνει την δυνατότητα εισόδου, αφ’ ενός από την βόρεια πλευρά στον άξονα της κατεύθυνσης του κέντρου της πόλης προς το κέντρο του οικοπέδου και αφ’ εταίρου από τη νότια, όπου είναι σχεδιασμένος σε κοντινή απόσταση ο χώρος στάθμευσης των οχημάτων.

Λειτουργία :

Οι δύο είσοδοι του κτιρίου βρίσκονται στην μικρή όψη της δυτικής κεραίας. Κεντρικά της κεραίας του συγκροτήματος βρίσκεται ο χώρος υποδοχής για το κοινό, πρόκειται για έναν χώρο 181,53 τετραγωνικών που γύρω του σχεδιάζονται οι εξής χώροι : προς τη βόρεια είσοδο, την πάνω γωνία της κεραίας και με θέα στον δυτικό κήπο θα λειτουργεί το αναψυκτήριο, ενώ στην κάτω γωνία του κτιρίου, κοντά στη  νότια είσοδο βρίσκονται οι τουαλέτες των επισκεπτών.  Από την ανατολική πλευρά  της κατακόρυφης κεραίας αναπτύσσονται σε απόσταση μεταξύ τους τρείς  είσοδοι σε παράλληλα κτίρια και με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται δύο ημϊυπαίθριοι χώροι που καταλήγουν στο όριο του νερού.  Οι τρεις παράλληλοι όγκοι περιλαμβάνουν λειτουργίες όπως αίθουσες τελετών και γραφεία προσωπικού. Πιο συγκεκριμένα στο βόρειο σκέλος, κοντά στην είσοδο σχεδιάζεται ένας ενδιάμεσος  χώρος αναμονής συγγενών που καταλήγει σε μια αίθουσα θρήνου (μικρή αίθουσα τελετών). Δεξιά της νότιας εισόδου αναπτύσσεται κατά μήκος το νότιο σκέλος που φιλοξενεί τα γραφεία του προσωπικού. Η μεγάλη αίθουσα τελετών καταλαμβάνει τον χώρου του κεντρικού κτιριακού όγκου. Οι τρεις παράλληλοι όγκοι ενώνονται σημειακά με τις τρείς διαμπερείς και οριζόντιες χωρικές μονάδες που με τη σειρά τους απολήγουν σ’ ένα  κλειστό επίμηκες πέρασμα που κατασκευάζεται από μεταλλική δομή με υαλοστάσια και διασχίζει κατά μήκος όλη την όψη της ανατολικής κεραίας,  για να συνδεθεί με τους χώρους της.

Η ανατολική κεραία χωρίζεται σε τρία τμήματα και περιλαμβάνει τις κύριες λειτουργίες του αποτεφρωτηρίου. Ο αποτεφρωτήρας με τους δύο θαλάμους καύσης βρίσκεται στο κέντρο της κεραίας Οι  θάλαμοι καύσης φθάνουν έως το υπόγειο, ο άξονάς τους συμπίπτει με αυτόν της μεγάλης αίθουσας τελετών και του χώρου υποδοχής. Στον κτιριακό όγκο του αποτεφρωτήρα εντάσσονται επιπλέον οι λειτουργίες του χώρου διατάξεων και οργάνων χειρισμού, μαζί με το εργαστήριο χειρισμού του αποτεφρωτήρα και την καμινάδα σε ένα ενιαίο σύστημα καθώς επικοινωνούν και με τον υπόγειο χώρο που βρίσκεται από κάτω και εκτείνεται κατά μήκος όλης της κεραίας. Ο υπόγειος χώρος είναι αρκετός και μπορεί να περιλαμβάνει μηχανολογικές εγκαταστάσεις, χώρους διατήρησης αρχείων και αποθήκευσης αλλά και ένα θερμοδυναμικό σύστημα που θα λειτουργεί προς όφελος του βιοκλιματικού μηχανισμού του κτιριακού συγκροτήματος. Στο βόρειο τμήμα της ανατολικής κεραίας σχεδιάζονται ο χώρος θαλάμων συντήρησης, ο χώρος υπηρεσίας του αποτεφρωτήρα με τον αύλειο χώρο του και η αποθήκη εξοπλισμού τελετών. Νότια της ανατολικής κεραίας συγκεντρώνονται οι χώροι γύρω από τη στάθμευση της νεκροφόρας, την παράδοση του νεκρού στον χώρο υποδοχής φερέτρων και  τον χώρο τελικού ελέγχου σωρού.

 Όσον αφορά την περιήγηση στους εξωτερικούς χώρους δημιουργείται μια αντιπαράθεση συναισθημάτων, διότι από την δυτική πλευρά του εξωτερικού χώρου σχεδιάζεται κήπος για την εκτόνωση του κοινού κατά το περίδειπνο αλλά και καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας, ενώ  από την ανατολική («την άλλη μεριά») σχεδιάζεται ο χώρος παράδοσης τέφρας όπου με αυτόν τον τρόπο ορίζεται και η μοναδική είσοδος προς τα εξωτερικά τεφροφυλάκια καθώς και τους χώρους ενθύμησης.

Μορφή :

Ως προς τα ανοίγματα επιλέχθηκαν μεγάλες επιφάνειες υαλοστασίων και μεταλλικών δομών με τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται ο φυσικός φωτισμός και αερισμός του κτιρίου, σε αυτό συντελούν και οι φεγγίτες που σχεδιάζονται στις οροφές  ( φυσικό φως στις ζώνες κίνησης). Οι  θύρες και τα παράθυρα είναι ανοιγόμενα ή συρόμενα αλλά και ανακλινόμενα. Ο δυτικός και ο βόρειος προσανατολισμός (δυσάρεστοι για τα Ελληνικά δεδομένα) αντιμετωπίστηκε με την φύτευση ψηλών μη φυλλοβόλων δένδρων (κυπαρίσσια) σαν όριο προστασίας αλλά και σαν μια συμβολική κίνηση. Στον ανατολικό υπαίθριο χώρο η φύτευση διαμορφώνεται με χαμηλά φυλλοβόλα δένδρα όπου εκτός του ότι φέρουν το ενδιαφέρον στοιχείο της εναλλαγής ανάλογα με την εποχή, δεν εμποδίζουν και το φώς της ημέρας να ‘περάσει’ στο εσωτερικό του κτιρίου Οι όψεις διαμορφώνονται από γυμνό σκυρόδεμα και απλή ορθογωνική γεωμετρία που προσδίδει τη σοβαρότητα που αρμόζει σε χώρους όπου οι λειτουργίες χαρακτηρίζονται από αυστηρά ορισμένες διαδικασίες.

 

Υλικά / Αίσθηση του χώρου :

Όπως σχεδόν σε όλους τους μνημειακούς χώρους έχει καθιερωθεί η χρήση του μαρμάρου, έτσι και στην πρόταση το λευκό μάρμαρο επιλέγεται σε δάπεδα, εσωτερικές όψεις και στα    τεφροφυλάκια. Επιπροσθέτως στα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν συμπεριλαμβάνονται συστήματα πυρασφάλειας και πυράντοχα υλικά. Συνοψίζοντας στόχος της μελέτης ήταν ν’ αναδειχθεί παράλληλα με την εμπειρία της πένθιμης τελετουργίας και η κτιριακή μορφή με τρόπο ώστε να είναι αναγνωρίσιμη από απόσταση, σε αυτό συντελεί και η καθ’ ύψος έξαρση της καμινάδας του αποτεφρωτήρα που θα αποτελεί τοπόσημο για την περιοχή